Naszym głównym projektem są „Zapisy terroru”, dzięki którym chcielibyśmy stworzyć największą w Europie bazę relacji i zeznań świadków historii. Ofiarom i ich rodzinom chcemy dać możliwość przemówienia własnym głosem, własnym świadectwem.
Rozmowa z Anną Gutkowską, p.o. dyrektora Ośrodka Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego
W jakim celu został powołany Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego?
Ośrodek ma służyć interdyscyplinarnej refleksji nad polskim doświadczeniem konfrontacji z dwoma totalitaryzmami w XX wieku. Został powołany aby popularyzować wiedzę o tragicznych losach Polski i skutecznie włączać polskie doświadczenie w pamięć świata. Chcemy budować pomosty między nauką a kulturą, inicjować i wspierać projekty upowszechniające zjawiska w kulturze i sztuce nawiązujące do historii i doświadczeń XX wieku. Działalność naukowo-badawcza Ośrodka skupia się przede wszystkim na dokumentowaniu zbrodni totalitarnych, tłumaczeniu dokumentów na angielski, czyli „współczesną łacinę” – i udostępnianiu tekstów źródłowych szerokiej publiczności, w tym także opiniotwórczym środowiskom w kraju i zagranicą.
Jakie projekty w tej chwili realizuje Ośrodek?
Naszym głównym projektem są „Zapisy terroru”, dzięki którym chcielibyśmy stworzyć największą w Europie bazę relacji i zeznań świadków historii. Ofiarom i ich rodzinom chcemy dać możliwość przemówienia własnym głosem, własnym świadectwem. Bierzemy na siebie trudne zadanie, aby dotrzeć z naszymi relacjami do najważniejszych ośrodków akademickich w Polsce i na świecie, do znaczących bibliotek, ale też mediów. To istotne zadanie – chcemy, aby stały się źródłem dla badaczy z całego świata. Źródłem, obok którego nie sposób przejść obojętnie – i to zarówno ze względów moralnych, jak i metodologicznych – będzie to zbiór, który w przyszłości autorzy powinni brać pod uwagę, rzetelnie prowadząc kwerendy pod badania lub publikacje, także popularne. Na stronie zapisyterroru.pl dostępnych jest już ponad 800 świadectw, prawie połowa z nich już została przetłumaczona na język angielski. Od nowego roku dostępny będzie angielski interfejs portalu z wieloma funkcjonalnościami.
Organizujemy konferencje, także międzynarodowe – tak było w listopadzie, kiedy dedykowaliśmy spotkanie w gronie uznanych prawników problemowi kwalifikacji prawnej zbrodni przeciw ludzkości w Polsce pod okupacją niemiecką. Przybliżyliśmy ten problem na przykładzie Rzezi Woli w 1944 roku – jednej z najstraszliwszych masakr ludności cywilnej w czasie II wojny światowej. Ważną częścią naszej pracy jest wspomniana już działalność kulturalna i edukacyjna. Filmem „Wołyń” Wojciecha Smarzowskiego rozpoczęliśmy cykl „Obrazy historii” – będą to pokazy filmów poruszających ważne momenty w naszej historii. Prócz projekcji jest jednak i miejsce na debatę z plejadą twórców, historyków, ale też udziałem publiczności. Przybyło blisko pół tysiąca osób, sala kinowa była pełna – cieszę się, że znajdujemy rezonans wśród wielu pokoleń Polaków.
Jak Pani Dyrektor postrzega rolę Ośrodka w upamiętnianiu niemieckich zbrodni z czasów II wojny światowej? Czy miejsca, w których kiedyś funkcjonowały niemieckie obozy, mogą też pełnić taką funkcję?
Tereny byłych obozów to symboliczne miejsca będące najczęściej także grobami i wstrząsającymi pomnikami tysięcy ofiar niemieckiej III Rzeszy. To jednak także materialny ślad i dowód ludobójstwa i zbrodni przeciw ludzkości, przeciwko wszystkim zdobyczom humanizmu i kultury zachodniej. Większość z nich funkcjonuje dziś jako muzea, miejsca pamięci męczeństwa ofiar, ale i upadku moralnego katów. Te miejsca to przestroga – sygnał ostrzegawczy dla następnych pokoleń.
Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami podejmuje ważne i odpowiedzialne zagadnienia związane z kwestiami pamięci, to jedno z naszych zadań. Przybliżamy skomplikowane i tragiczne doświadczenia XX wieku, głosy ofiar, ich rodzin i bliskich. Mamy jednocześnie nadzieję, że zebrane przez nas świadectwa wybrzmią wreszcie poza granicami Polski, włączone w pamięć świata. I nie jest to patos – najwyższa pora, by dzięki tłumaczeniom na język angielski zostały zauważone, chciałoby się powiedzieć „usłyszane”, przez społeczność międzynarodową. Temu służyć będzie strona chroniclesofterror.pl.
Kto był inicjatorem powołania Ośrodka?
Utworzenie naszego Ośrodka to zwieńczenie działań jego pomysłodawczyni prof. Magdaleny Gawin, podsekretarza stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W uroczystości inaugurującej projekt „Zapisów Terroru” wzięła udział m.in. rodzina rotmistrza Witolda Pileckiego, patrona Ośrodka – córka Zofia Pilecka-Optułowicz, syn Andrzej Pilecki oraz siostrzeniec – prof. Edward Radwański z żoną. Witold Pilecki to bohater polskiego podziemia, człowiek wielu przymiotów, niezwykłej odwagi – symbol solidarności z ofiarami i tragicznej walki jednostki z dwoma totalitaryzmami: nazistowskim i komunistycznym.
To pod Jego imieniem Ośrodek podejmuje niełatwą misję przybliżania i promowania na wszystkich zamieszkanych kontynentach twardych faktów na temat XX wieku – „wieku totalitaryzmów”. Pokazujemy piętno, jakie odcisnął na zniewolonej Polsce i jej mieszkańcach, zwłaszcza cywilnych ofiarach niemieckiego i sowieckiego reżimu. Najwyższa pora by nas usłyszano.